Pasado perfecto
(Antepresente)
Para conjugar verbos en antepresente subjuntivo, basta agregar la particular hamuga al verbo conjugado en presente simple del modo indicativo:
Ayánuha: Hablar, platicar:
Ayánuhatina: (yo) hubiese platicado.
Ayánuhatibu hamuga: (Tú) hubieras platicado.
Ayánuhati hamuga: (él) hubiese platicado.
Ayánuhatu hamuga: (Ella) hubiera platicado.
Ayánuhatiwa hamuga: (Nosotros) hubiesemos platicado
Ayánuhatiü hamuga: (Ustedes) hublesen platicado.
Ayánuhatiñu hamuga: (Ellos) hubiese platicado.
Ayánuhatiña hamuga: (Ellas) hubieran platicado.
Ibiha: Lograr, obtener.
Ibihatina hamuga: (yo) hubiese logrado.
Ibihatibu hamuga: (Tú) hubieses logrado.
Ibihati hamuga: (él) hubiese logrado.
Ibihatu hamuga: (Ella) hubiese logrado.
Ibihatiwa hamuga: (Nosotros) hubiesemos logrado.
Ibihatiü hamuga: (Ustedes) hubiese logrado.
Ibihatiñu hamuga: (Ellos) hubiesen logrado.
Ibihatiña hamuga: (Ellas) hubiesen logrado.
Aucha: Intentar, procurar, tratar -139-
Hauchatina hamuga: (yo) hubiera intentado.
Hauchatibu hamuga: (Tú) hubieras intentado.
Hauchati hamuga: (él) hubiera intentado.
Hauchatu hamuga: (Ella) hubiera intentado.
Hauchatiwa hamuga: (Nosotros) hubieramos intentado.
Hauchatiü hamuga: (Ustedes) hubieran intentado.
Hauchatiñu hamuga: (Ellos) hubieran intentado
Hauchatiña hamuga: (Ellas) hubieran intentado
Adüga: Hacer, elaborar, confeccionar.
Adügatina hamuga: (yo) hubiese hecho.
Adügatibu hamuga: (Tú) hubiese hecho.
Adügati hamuga: (él) hubiese hecho.
Adügatu hamuga: (Ella) hubiese hecho.
Adügatiwa hamuga: (Nosotros) hubiesemos hecho.
Adügatiü hamuga: (Ustedes) hubiesen hecho.
Adügatiñu hamuga: (Ellos) hubiesen hecho.
Adügatiña hamuga: (Ellas) hubiesen hecho.
Aríaha: Buscar.
Aríahatina hamuga: (Yo) hubiese buscado.
Aríahatibu hamuga: (Tú) hubiese buscado.
Aríahati hamuga: (él) hubiese buscado.
Aríahatu hamuga: (Ella) hubiese buscado.
Aríahatiwa hamuga: (Nosotros) hubiésen buscado.
Aríahatiñu hamuga: (Ellos) hubiesen buscado.
Aríahatiña hamuga: (Ellas) hubiesen buscado.
Ariha: Ver, mirar, observar. -140-
Aríhatina hamuga: (Yo) hubiese visto.
Aríhatibu hamuga: (Tú) hubieses visto.
Aríhati hamuga: (él) hubiese visto.
Aríhatu hamuga: (Ella) hubiese visto.
Aríhatiwa hamuga: (Nosotros) hubiésemos visto.
Aríhatiü hamuga: (Ustedes) hubiesen visto.
Aríhatiñu hamuga: (Ellos) hubiesen visto.
Aríhatiña hamuga: (Ellas) hubiesen visto.
Variantes del pasado perfecto
Caso Acusativo
Es una combinación de verbo en infinitivo con la declinación de los pronombres personales en caso acusativo y la partícula hamuga:
Aríha numútibu hamuga: Yo te hubiera visto.
Aríha numuti hamuga: Yo lo hubiera visto.
Aríha numutu hamuga: Yo la hubiera visto.
Aríha numutiü hamuga: Yo les hubiera visto.
Aríha numutiñu hamuga: Yo los hubiera visto.
Aríha numútiña hamuga: Yo los hubiera visto.
Adúndeha bumútina hamuga: Tú me hubieras orientado
Adúndeha bumuti hamuga: Tú lo hubieras orientado.
Adúndeha bumutu hamuga: Tú lo hubieras orientado.
Adúndeha bumutiwa hamuga: Tú nos hubieras orientado.
Adúndeha bumutiñu hamuga: Tú los hubieras orientado.
Adúndeha bumutiña hamuga: Tú las hubieras orientado. -141-
Aríaha lumútina hamuga: Él me hubiera buscado.
Aríaha lumútibu hamuga: Él te hubiera buscado.
Aríaha lumúti hamuga: Él lo hubiera buscado.
Aríaha lumútu hamuga: Él la hubiera buscado.
Aríaha lumútiwa hamuga: Él nos hubiera buscado.
Aríaha lumútiñu hamuga: Él los hubiera buscado.
Aríaha lumútiña hamuga: Él las hubiera buscado.
Agâmba tumútina hamuga: Ella me hubiera escuchado.
Agâmba tumútibu hamuga: Ella te hubiera escuchado.
Agâmba tumúti hamuga: Ella lo hubiera escuchado.
Agâmba tumútu hamuga: Ella la hubiera escuchado.
Agâmba tumútiwa hamuga: Ella nos hubiera escuchado.
Agâmba tumútiñu hamuga: Ella los hubiera escuchado.
Agâmba tumútiña hamuga: Ella las hubiera escuchado.
Wéridi wamútibu hamuga: Nosotros te hubiéramos advertido.
Wéridi wamúti hamuga: Nosotros le hubiéramos advertido.
Wéridi wamútu hamuga: Nosotros la hubiéramos advertido.
Wéridi wamútiü hamuga: Nosotros les hubiéramos advertido.
Wéridi wamútiñu hamuga: Nosotros los hubiéramos advertido.
Wéridi wamútiña hamuga: Nosotros las hubiéramos advertido.
Igira humútina hamuga: Ustedes me hubieran dejado. –142-
Igira humuti hamuga: Ustedes lo hubieran dejado.
Igira humutu hamuga: Ustedes la hubieran dejado.
Igira humutiwa hamuga: Ustedes nos hubieran dejado.
Igira humútiñu hamuga: Ustedes los hubieran dejado.
Igira humútiña hamuga: Ustedes las hubieran dejado.
Irida hamútina hamuga: Ellos/ellas me hubieran mencionado.
Irida hamútibu hamuga: Ellos/ellas te hubieran
Mencionado.
Irida hamúti hamuga: Ellos/ellas lo hubieran
Mencionado.
Irida hamútu hamuga: Ellos/ellas la hubieran
Mencionado.
Irida hamútiwa hamuga: Ellos/ellas nos hubieran
Mencionado.
Irida hamútiñu hamuga: Ellos/ellas los hubieran
Mencionado.
Caso transitivo -143-
Para conjugar verbos en antepresente subjuntivo bajo la modalidad del caso transitivo, bastará con utilizar el esquema que se presenta a continuación:
Verbo Sufijo Sufijo
En infinitivo imperativo subjuntivo
Akútih na…: yo …nina: me
Álügüda ba…: tú …nibu: te
Lun Ariagua lá….: él …ni: lo
Hamuga ayáhuaha ta…: ella …n… (neutro)
Wama…: nosostro …nu: la
Huma…: ustedes ….niwa: nos
Hama….: ellos …niñu
…/niña los/las
Aplicación
Lun hamuga aríaguanánibu: Si yo te hubiese observado.
Lun hamuga aríaguanani: Si yo lo hubiese observado.
Lun hamuga aríaguananu: Si yo la hubiese observado.
Lun hamuga aríaguanániü: Si yo les hubiese observado.
Lun hamuga aríaguanániñu: Si yo los hubiese observado.
Lun hamuga aríaguanániña: Si yo las hubiese observado. –144-
Lun hamuga aríaguabánina: Si tú hubieras observado.
Lun hamuga aríaguabani: Si tú hubieras observado.
Lun hamuga aríaguabanu: Si tú la hubieses observado.
Lun hamuga aríaguabániwa: Si tú nos hubieses observado.
Lun hamuga aríaguabániñu: Si tú los hubieses observado.
Lun hamuga aríaguabániña: Si tú los hubieses observado.
Lun hamuga aríagualánina: Si él me hubiera observado.
Lun hamuga aríagualánibu: Si él te hubiera observado.
Lun hamuga aríagualani: Si él lo hubira observado.
Lun hamuga aríagualanu: Si él la hubiera observado.
Lun hamuga aríagualániñu: Si él los hubiera observado.
Lun hamuga aríagualániña: Si él las hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatánina: Si ella me hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatánibu: Si ella te hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatáni: Se ella lo hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatanu: Si ella hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatániwa: Si ella nos hubiera observado.
Lun hamuga aríaguatátiñu: Si ella los hubiera observado. –145-
Lun hamuga aríaguatátiña: Si ella los hubiera observado.
Lun hamuga aríagua wamánibu: Si nosotros te hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua wamani: Si nosotros lo hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua wamanu: Si nosotros la hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua wamaniü: Si nosotros le hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua wamaniñu: Si nosotros los hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua wamaniña: Si nosotros las hubiéramos observado.
Lun hamuga aríagua humánina: Si ustedes me hubieran observado.
Lun hamuga aríagua humáni: Si ustedes lo hubieran observado.
Lun hamuga aríagua humánu: Si ustedes la hubieran observado.
Lun hamuga aríagua humániwa: Si ustedes nos hubieran observado.
Lun hamuga aríagua humániñu: Si ustedes los hubieran observado.
Lun hamuga aríagua humániña: Si ustedes las hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamánina: Si ellos/ellas me hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamánibu: Si ellos te hubieran observado. 146-
Lun hamuga aríagua hamáni: Si ellos lo hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamánu: Si ellos la hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamániwa: Si ellos nos hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamániü: Si ellos les hubieran observado.
Lun hamuga aríagua hamaniñu: Si ellos los hubieran observado
Lun hamuga aríagua hamaniña: Si ellos las hubieran observado.
Caso reiterativo
Se forma de la modalidad “Neutro” del caso transitivo.
Lun hamuga ayánuha nan: Si yo hubiese hablado.
Lun hamuga ayánuha ban: Si tú hubieses hablado.
Lun hamuga ayánuha lan: Si él hubiese hablado.
Lun hamuga ayánuha tan: Si ella hubiese hablado.
Lun hamuga ayánuha waman: Si nosotros hubiesemos hablado.
Lun hamuga ayánuha human: Si ustedes hubiesen hablado.
Lun : debe ser para uso del sexo femenino
Tun : debe ser para uso del sexo masculino.
Usese además con los siuguientes verbos: alügüdaha, akútiha, adimureha, etc.
-147-
Lun hamuga ayánuha haman: Si ellos/ellas hubiesen hablado.
Lun hamuga afárenha nan: Si yo hubiese repartido.
Lun hamuga afárenha ban: Si tú hubiese repartido.
Lun hamuga afárenha lan: Si él hubiese repartido.
Lun hamuga afárenha tan: Si ella hubiese repartido.
Lun hamuga afárenha waman: Si nosotros hubiesemos repartido.
Lun hamuga atúriaha human: Si ustedes hubiesen estudiado.
Lun hamuga atúriaha haman: Si ellos/ellas hubiesen estudiado.
Caso optativo
Para conjugar en caso optativo, bastará con utilizar el siguiente esquema:
-148-
Verbo en
Infinitivo Sufijo Entrefijo Sufijo
Imperativo optativo Gramatical
O su
Radical
Aríha …na yo …muga… …na: me
Igira …ba: tú …bu: te
Barü …la: él …i: lo
Arauda …ta: ella (Ojalá que) …un: la
(h) aucha …wama:nosotros
…wa: nos
ariha …huma: Usted(es) …ü: les
adüga …hama: ellos, ellas …ña: los, las
Ilustración
Arihanámugabu: ojalá que yo te vea.
/para que yo te vea.
Arihanámugai: ojalá que yo lo vea.
Arihanámugaun: ojalá que yo la vea.
Arihanámugaü: ojalá que yo les vea.
Arihanámugaña: ojalá que yo los vea.
Arihabámugana: ojalá que tú me veas.
Arihabámugai: ojalá que tú lo veas.
Arihabámugaun: ojalá que tú la veas.
Arihabámugawa: ojalá que tú nos veas.
Arihabámugaña: ojalá que tú los veas.
Arihalámugana: ojalá que él me vea.
Arihalámugana: ojalá que él te vea.
Arihalámugai: ojalá que él lo vea.
Arihalámugaun: ojalá que él la vea. -149-
Arihalámugawa: ojalá que él nos vea.
Arihalámugaña: ojalá que él los vea.
Arihatámugana: ojalá que ella me vea.
Arihatámugabu: ojalá que ella te vea.
Arihatámugai: ojalá que ella lo vea.
Arihatámugaun: ojalá que ella nos vea.
Arihatámugaü: ojalá que ella les vea.
Arihatámugaña: ojalá que ella los vea.
Ariha wamámugabu: ojalá que nosotros te veamos.
Ariha wamámugai: ojalá que nosotros lo veamos.
Ariha wamámugaun: ojalá que nosotros la veamos.
Ariha wamámugaña: ojalá que nosotros los veamos.
Ariha humámugana: ojalá que ustedes me vean.
Ariha humámugabu: ojalá que ustedes lo vean.
Ariha humámugaun: ojalá que ustedes la vean.
Ariha humámugawa: ojalá que ustedes nos vean.
Ariha humámugaña: ojalá que ustedes los vean.
Ariha hamámugana: ojalá que ellos me vean.
Ariha hamámugabu: ojalá que ellos te vean.
Ariha hamámugai: ojalá que ellos le vean.
Ariha hamámugaun: ojalá que ellos nos vean.
Ariha hamámugawa: ojalá que ellos les vean.
Ariha hamámugaña: ojalá que ellos/ellas los vean.
Tiempo futuro -150-
(Antefuturo)
Expresa una acción por venir pero ya terminada con respecto a otra. Se forma con la conjugación del verbo en Antepresente indicativo junto con la particula hamuga.
Ayánuhadina hamuga: yo hubiere hablado,
Yo ya hubiese hablado.
Ayánuhadibu hamuga: tú ya hubieras hablado.
Ayánuhali hamuga: él ya hubiera hablado.
Ayánuharu hamuga: ella ya hubiera hablado.
Ayánuhadiwa hamuga: nosotros ya hubiéramos hablado.
Ayánuhadiü hamuga: Ustedes ya hubieran hablado.
Ayánuhaña hamuga: Ellos/ellas ya hubieran hablado.
Alîhadina hamuga: yo ya hubiera leido.
Alîhadibu hamuga: tú ya hubieras leido.
Alîhali hamuga: él ya hubiera leido.
Alîharu hamuga: ella ya hubiera leido.
Alîhadiwa hamuga: nosotros ya hubiéramos leido.
Alîhadiü hamuga: Ustedes ya hubieran leido.
Alîhaña hamuga: ellos/ellas ya hubieran leido.
Furendeihadina hamuga: yo ya hubiera aprendido.
Furendeihadibu hamuga: tú ya hubieras aprendido.
Furendeihali hamuga: él ya hubiera aprendido.
Furendeihadiwa hamuga: nosotros ya hubiesemos aprendido.
-151-
Furendeihadiü hamuga: Ustedes ya hubiesen aprendido. 151
Furendeihaña hamuga: ellos/ellas ya hubieran aprendido.
Variantes del futuro subjuntivo
Caso transitivo
Lun hamuga ayánuhadina lan: (1) si yo ya hubiese hablado (f)
Lun hamuga ayánuhadina tan: si yo ya hubiese hablado (m).
Lun hamuga ayánuhadibu lan: si yo ya hubieras hablado.
Lun hamuga ayánuhali lan: si él ya hubiese hablado.
Lun hamuga ayánuharu lan: si ella ya hubiera hablado.
Lun hamuga ayánuhadiwa lan: si nosotros ya hubiésemos hablado.
Lun hamuga ayánuhaña lan: si ellos ya hubiesen hablado.
Lun hamuga arihadina lan: si yo ya hubiera visto.
Lun hamuga arihadibu lan: si tú ya hubieras visto.
Lun hamuga arihali lan: si él ya hubiese visto.
1) En lugar de “lan” tambien pueden usarse “tan”.
-152-
Lun hamuga aríharu lan: si ella ya hubiese visto.
Lun hamuga arihadiwa lan: si nosotros ya hubiésemos visto.
Lun hamuga arihadiü lan: si ustedes ya hubiesen visto.
Lun hamuga arihaña lan: si ellos ya hubiesen visto.
Lun hamuga furendeihadina lan: si yo ya hubiera visto.
Lun hamuga furendeihadibu lan: si tú hubiera visto.
Lun hamuga furendeihali lan: si él ya hubiese visto.
Lun hamuga furendeiharu lan: si ella ya hubiese visto.
Lun hamuga furendeihadiwa lan: si nosotros ya hubiesemos visto.
Lun hamuga furendeihaña lan: si ellos ya hubiesen visto.
Caso acusativo
Se forma con la conjugación del variante del verbo en antepresente en compañia de la particula hamuga.
Arihanâdibu hamuga: yo ya te hubiera visto.
Arihanâli hamuga: yo ya lo hubiera visto.
Arihanâru hamuga: yo ya la hubiera visto.
Arihanâdiü hamuga: yo ya les hubiera visto.
Arihanâña hamuga: yo ya los hubiera visto.
álügüdabâdina hamuga: tú ya me hubieras preguntado.
álügüdabâli hamuga: tú ya le hubieras preguntado.
álügüdabâru hamuga: tú ya la hubieras preguntado.
-153-
álügüdabâdiwa hamuga: tú ya nos hubieras preguntado.
álügüdabâña hamuga: tú ya les hubieras preguntado.
Alügüdalâdina hamuga: él ya me hubiera preguntado.
Alügüdalâdibu hamuga: él ya te hubiera preguntado.
Alügüdalâli hamuga: él ya le hubiera preguntado.
Alügüdalâru hamuga: él ya la hubiera preguntado.
Alügüdalâdiwa hamuga: él ya nos hubiera preguntado.
Alügüdalâdiü hamuga: él ya les hubiera preguntado.
Alügüdalâña hamuga: él ya los hubiera preguntado
Alügüdatâdina hamuga: ella ya me hubiera preguntado.
Alügüdatâdibu hamuga: ella ya te hubiera preguntado.
Alügüdatâli hamuga: ella ya le hubiera preguntado.
Alügüdatâru hamuga: ella ya la hubiera preguntado.
Alügüdatâdiwa hamuga: ella ya nos hubiera preguntado.
Alügüdatâdiü hamuga: ella ya les hubiera preguntado.
Alügüdatâdiña hamuga: ella ya les hubiera preguntado
Alügüda wamâdibu hamuga: nosotros ya te hubiéramos preguntado.
Alügüda wamâli hamuga: nosotros ya le hubiéramos
Preguntado.
Alügüda wamâru hamuga: nosotros ya la hubiéramos preguntado.
Alügüda wamâdiü hamuga: nosotros ya les hubiéramos preguntado.
Alügüda wamâña hamuga: nosotros ya las hubiéramos preguntado.
Alügüda humâdina hamuga: ustedes ya me hubieran preguntado.
Alügüda humâli hamuga: ustedes ya le hubieran preguntado.
-154-
alügüda humâru hamuga: ustedes ya la hubieran preguntado.
Alügüda humâdiwa hamuga: ustedes ya nos hubieran preguntado..
Alügüda humâña hamuga: ustedes ya les hubieran preguntado.
Alügüda hamâdina hamuga: ellos ya me hubieran preguntado.
Alügüda hamâdibu hamuga: ellos ya te hubieran preguntado.
Alügüda hamâru hamuga: ellos ya la hubieran preguntado.
Alügüda hamâdiwa hamuga: ellos ya nos hubieran preguntado.
Alügüda hamaña hamuga: ellos ya les hubieran preguntado.
Caso reiterativo
Lun hamuga arihanâdibu lan (1) si yo ya te hubiera visto.
Lun hamuga arihanâli lan: si yo ya lo hubiera visto.
Lun hamuga arihanâru lan: si yo ya la hubiera visto.
Lun hamuga arihanâdiü lan: si yo ya les hubiera visto.
Lun hamuga arihanâña lan: si yo los hubiera visto.
-155-
Lun hamuga arihabâdina lan: si tú ya me hubieras visto.
Lun hamuga arihabâli lan: si tú ya lo hubieras visto.
Lun hamuga arihabâru lan: si tú ya la hubieras visto.
Lun hamuga arihabâdiwa lan: si tú ya nos hubieras visto.
Lun hamuga arihabâña lan: si tú ya los hubieras visto.
Lun hamuga arihalâdina lan: si él ya me hubiera visto.
Lun hamuga arihalâdibu lan: si él ya te hubiera visto.
Lun hamuga arihalâli lan: si él ya lo hubiera visto.
Lun hamuga arihalâru lan: si él ya la hubiera visto.
Lun hamuga arihalâdiwa lan: si él ya la hubiera visto.
Lun hamuga arihalâña lan: si él ya los hubiera visto.
Lun hamuga arihatâdina lan: si ella ya me hubiera visto
Lun hamuga arihatâdibu lan: si ella ya te hubiera visto
Lun hamuga arihatâli lan: si ella ya lo hubiera visto.
Lun hamuga arihatâru lan: si ella ya la hubiera visto.
Lun hamuga arihatâdiwa lan: si ella ya nos hubiera visto.
Lun hamuga arihatâña lan: si ella ya los hubiea visto.
Lun hamuga ariha wamâdibu lan: si nosotros ya te hubieramos visto.
Lun hamuga ariha wamâli lan: si nosotros ya le hubieramos visto.
Lun hamuga ariha humâdiwa lan: si ustedes ya nos hubieran visto.
Lun hamuga ariha hamâdina lan: si ellos ya me hubieran visto.
Lun hamuga ariha hamâdiwa lan: si ellos ya nos hubieran visto.
No comments:
Post a Comment