Capítulo 3
El proceso de inmersión
-31-
Introducción
El aprendizaje de la Lengua Garífuna mediante este sistema que estamos adoptando en este manual, resulta muy práctico y sencillo que con unas cuántas semanas de estudio, usted aprende más Garifuna del que podría comprender durante meses mediante el uso de otros sistemas de enseñanza.
Vamos ahora a comenzar nuestro ensayo aprendiendo de memoria las siguientes palabras:
Garifuna Español
gürigia: persona, gente (s)
mutu: Persona
idúhei: pariente
irahü niño, niña
umádaü: amigo, amiga
isâni: hijo, hija
wügüri: hombre, macho (m)
eyeri: hombre, macho (f)
würi: mujer, hembra (m)
hiñaru: mujer, hembra (f)
úguchi (li): padre, papa
úguchu (ru): madre, mamá -32-
ágani: enemigo, contrincante
muna: casa
weru: vaso
duna: agua, rio
dábula: mesa
gárada: papel, carta
garüdia: libro, folleto, cartilla
Uso del artículo
Los artículos utilizados en la lengua garífuna son los siguientes:
aban: un, una
fiyú (&) unos, unas
le (+) el, lo
to (+) los, las
Aplicación
aban garífuna: un garífuna
aban gürigia: una persona
aban idúhei: una pariente, un pariente
(&) puede también untilizarse la expresión: biámaraü o biama buri.
(+) Estos articulos los estaremos utilizando en la lección: “uso de le,to
ha (pág No. 64).
aban isâni un hijo, una hija -33-
aban wügüri: un hombre (m)
aban eyeri: un hombre (f)
aban würi una mujer (m)
aban hiñaru: una mujer (f)
aban úguchili: un padre
aban úguchuru: una madre
aban ágani: un enemigo, una enemiga
aban weru duna: un vaso de agua
fiyú gárada: unas mesas
fiyú garüdia: unos libros, unos folletos
fiyú mutu: unas personas
Uso de sustantivos
Son sustantivos abstractos en la lengua garifuna:
gudémei: pobreza,
duari: cautela, precaución
irísini: riqueza
benéfaü: diligencia, laboriosidad
magúali: pereza, abilia, ocio
sumádi: audacia, habilidad, astucia
demébuogu: capricho, amargura, intransigencia
magádiei: belleza
gimúgaü: envidia, egoismo
igúndani: alegria, satisfacción, regocijo
iyédemei: compasión, piedad, misericordia
wuribani: maldad
matínhani: delicadeza
máuni: ineptitud
arúmani: limpieza, aseo -34-
iwiyei: suciedad
pántaü: orgullo, vanidad, altivez
hemeni: voluntad, agilidad, conformismo
ufémei: avaricia, codicia, ambición
irichaü: dignidad, rectitud, prudencia
iñawari: molestia, ridiculez
ariñegadi: elocuencia
duru: culpa
adámuri: sociedad, agrupación
araini: bondad, ternura
Adjetivos calificativos
Los adjetivos calificativos son palabras que sirven para expresar cualidades de las persona, animales y cosas. Generalmente se colocan acompañando al sustantivo para caracterizarlo.
Para la formación de adjetivos calificativos, basta agregar al sustantivo abstracto los siguientes sufijos verbales(*)
…ti: para singular masculino
…tu: para singular femenino
Son adjetivos del género masculino
gudémeti: pobre
duáriti: cauteloso, precavido
rísiti: rico (de riqueza), acaudalado
(*) Vea, además “Estudio del Verbo Ser”.
benéfati: loborioso, diligente -35-
magúaliti: perezoso, haragán
sumáditi: habilidoso, audaz, astuto
demébuoguti: caprichoso, amargado
magádieti: bien, bello, bonito
gimúgati: envidioso, egoista
gúndati: alegre, satisfecho
iyémediti: compasivo, piadoso
arainiti: bondadoso, tierno
wuríbati: malo, malvado
mánhati: delicado, fragil
máuniti inepto, incapaz
harúmati: limpio, aseado
wiyeti: sucio, harapiento
pántati: vanidoso, orgulloso, altivo
heméniti: ágil, voluntarioso
uféméti: ambicioso, codicioso, avaro
Aplicación
garífuna duáriti: garifuna precavido
aban garifuna duáriti: un garifuna cauteloso
gürigia gudémeti: gente pobre
aban wügüri risiti: un hombre rico.
irahü benéfati: niño diligente
aban irahü benéfati: un niño laborioso
umádaü sumáditi: amigo astuto
aban umádaü sumáditi: un amigo astuto
eyeri demébuoguti: hombre caprichoso (f)
aban eyeri demébuoguti: un hombre caprichhoso (f)
ágani ufémeti: enemigo codicioso
aban ágani ufémeti: un enemigo eodicioso
aban garifuna magádieti: un garifuna bello
aban umádaü gimúgati: un amigo envidioso
aban isâni gúndati: un hijo alegre -36-
aban úguchili gudémeti: un padre pobre
aban úguchili iyédemeti: un padre compasivo
aban umádaü arainiti: un amigo bondadoso
aban eyeri wuribati: un hombre malo
aban isâni matínhati: un hijo delicado
aban irahü máuniti: un niño incapaz
aban weru harúmati: un vaso limpio
aban asíedu wíyeti: un plato sucio
aban gürigia pántati: una persona orgullosa
aban garifuna heméniti: un garifuna voluntarioso
Son adjetivos del género femenino
gudémetu: pobre
duáritu: cautelosa, precavida
rísitu: rica (de riqueza), acaudalada
benéfatu: laboriosa, diligente
magúalitu: perezosa, haragana
sumáditu: habilidosa, audaz, astuta
demébuogutu: caprichosa, amargada
magádietu: bien, bella, bonita
gimúgatu: envidiosa, egoísta
gúndatu: alegre, satisfecha
iyédemetu: compasiva, piadosa
arainitu: bondadosa, tierna
wuríbatu: mala, malvada
matínhatu: delicada, fragil
máunitu: inepta, incapaz
harúmatu: limpia, aseada
wíyetu: sucia, harapienta
pántatu: vanidosa, orgullosa, altiva
heménitu: ágil, voluntariosa
ufémetu: ambiciosa, codiciosa, avara
Aplicación -37-
gürigia gudémetu: gente pobre
aban garifuna duáritu: una persona cautelosa
aban umádaü risitu: una amiga rica
aban irahü benéfatu: una niña diligente
aban idúhei magúalitu: una pariente haragana
ágani ufémetu: enemiga ambiciosa
aban isâni matínhatu: una hija delicada
aban würi magádietu: una mujer bondadosa
aban muna wíyetu: una casa sucia
aban garifuna heménitu: una garifuna voluntariosa
aban umádaü gimúgatu: una amiga envidiosa
Plural de los adjectivos
Los adjetivos forman su plural adicionando al sustantivo los sufijos verbales (*):
“…tiñu”: Para el plural masculino
“…tiña”: Para el plural femenino
Plural masculino Plural femenino
duáritiñu: cautelosos duáritiña cautelosas precavidas
gudémetiñu: pobres gudémetiña: pobres
rísitiñu: ricos risitiña: ricas
(*) Vea además, ”Estudio del verbo ser”
benéfatiñu: laboriosos, benéfatiña laboriosas, -38-
diligentes diligentes
magúaliñu perezosos magúalitiña perezozas,
haraganes haraganas
sumáditiñu habilidosos sumáditiña hábiles, astutas
astutos, audaces audaces
demébuogutiñu: capricho- demébuogutiña: caprichosas
sos, intransigentes intransigentes
magádietiñu: están bien, magádietiña: están bien,
bellos, bonitos bellas, bonitas
gimúgatiñu: envidiosos, gimúgatiña: envidiosas,
egoistas egoístas
gúndatiñu: alegres, gúndatiña: alegres,
satisfechos contentas,
contentos satisfechas
iyídemetiñu: compasivos, iyídemetiña: compasivas
piadosos piadosas
wuríbatiñu: malos wuríbatiña: malas, malditas,
malvados malvadas
matínhatiñu: delicados matínhatiña: delicadas
frágiles frágiles
máunitiñu: ineptos máunitiña: ineptas
incapacés incapaces
harúmatiñu: aseados harúmatiña: aseadas, limpias
limpios
pántatiñu: orgullosos, pántatiña: orgullosas,
altivos, altivas,
vanidosos vanidosas
heménitiñu: voluntariosos, heménitiña: voluntariosas,
ágiles ágiles
ufémetiñu: avaros, ufémetiña: avaras,
codiciosos codiciosas
Aplicación -39-
Plural masculino
garínagu duátiñu: garifuna cautelosos
iráhüñü benéfatiñu: niños laboriosos
gürigia gudémetiñu: personas pobres
wügüriña demébuogutiñu: hombre caprichosos
fiyú garinagu pántatiñu: unos garifuna vanidosos
fiyú agübürigu arainitiñu: unos padres bondadosos
mutu garíñegaditiñu: personas elocuentes
idúheñu matinhatiñu: parientes con delicadeza
Plural femenino
garinagu duáritiña: garifunas cautelosas
iráhüñü magúalitiña: niñas holgazanas
umádagu sumáditiña: amigas audaces
würiña súñeitiña: mujeres hacendosas
fiyú hiñaruñu heménitiña: unas mujeres voluntariosas
gürigia iyédemetiña: personas compasivas
Plural de los sustantivos
La mayoría de los sustantivos garifunas se utilizan tanto para singular como para el plural sin sufrir niguna variante en su estructura; sin embargo, las palabras que indican parentezco o familiaridad, forman su plural de distinta manera; veamos:
1.- Algunos nombres forman su plural agregando el sufijo …gu al nombre en singular, asi:
Singular Plural -40-
umádaü: amigo, amiga umádagu: amigos, amigas
úmari: esposo, esposa úmarigu: esposos,
esposas
ináunaü: marido, concubina ináunagu: maridos,
condubinas
isâni: hijo, hija isânigu: hijos, hijas
íledi: coterráneo, iledigu: coterraneos,
de igual etnia de igual etnia
ibe: camarada, clase íbegu: camaradas,
clases sociales,
pandillas
garifuna: garifuna garinagu: garifunas
úguchili: padre, papá agübürigu: padres
2.- Los nombres de origen caribe (kallína), forman su plural agregando al nombre el sufijo …ña, asi:
Singular Plural
wügüri: hombre, varón wügüriña: hombres,
macho varones, machos
würi: mujer, hembra würiña: mujeres, hembras
ibari: nieto, nieta ibaña: nietos, nietas
3.- Los nombres de origen arauako forman su plural agregando los sufijos …ñu y ..ñü al nombre en singular:
Singular Plural
hiñaru: mujer, hembra hiñáruñu: mujeres, hembras
idúhei: parientes idúheñu: parientes
irahü: niño, niña iráhüñu: niños, niñas
4.- Otros nombres forman su plural agregando el sufijo …nu a las palabras en singular:
-41-
Singular Plural
chumagü castellano, chumagünu: castellanos
mestizo hispanos
itu: hermana itunu: hermanas
adari: novio, novia adárinu: novios, novias
No comments:
Post a Comment