Wednesday 8 June 2011

Garifuna nouns, adjectives and plurals

Capítulo 3
El proceso de inmersión
                                                                                           -31-

Introducción

      El aprendizaje de la Lengua Garífuna mediante este sistema que estamos adoptando en este manual, resulta muy práctico y sencillo que con unas cuántas semanas de estudio, usted aprende más Garifuna del que podría comprender durante meses mediante el uso de otros sistemas de enseñanza.
      Vamos ahora a comenzar nuestro ensayo aprendiendo de memoria las siguientes palabras:

     
                  Garifuna                                Español



                  gürigia:                                    persona, gente (s)
                  mutu:                                       Persona
                  idúhei:                                     pariente
                  irahü                                        niño, niña
                  umádaü:                                  amigo, amiga
                  isâni:                                        hijo, hija
                  wügüri:                                    hombre, macho (m)
                  eyeri:                                       hombre, macho (f)
                  würi:                                        mujer, hembra (m)
                  hiñaru:                                     mujer, hembra (f)
                  úguchi (li):                               padre, papa
                  úguchu (ru):                             madre, mamá                           -32-
                  ágani:                                       enemigo, contrincante
                  muna:                                      casa
                  weru:                                       vaso
                  duna:                                       agua, rio                                             
                  dábula:                                                mesa
                  gárada:                                                papel, carta
                  garüdia:                                   libro, folleto, cartilla





Uso del artículo

      Los artículos utilizados en la lengua garífuna son los siguientes:

aban:        un, una
fiyú (&)     unos, unas
le (+)          el, lo
to (+)         los, las

Aplicación

aban garífuna:      un garífuna
aban gürigia:         una persona
aban idúhei:          una pariente, un pariente



(&) puede también untilizarse la expresión: biámaraü o biama buri.
(+) Estos articulos los estaremos utilizando en la lección: “uso de le,to
ha (pág No. 64).



aban isâni             un hijo, una hija                                                          -33-
aban wügüri:        un hombre (m)
aban eyeri:            un  hombre (f)
aban würi             una mujer (m)
aban hiñaru:          una mujer (f)
aban úguchili:       un padre
aban úguchuru:     una madre
aban ágani:           un enemigo, una enemiga
aban weru duna:   un vaso de agua
fiyú gárada:           unas mesas
fiyú garüdia:         unos libros, unos folletos
fiyú mutu:             unas personas

Uso de sustantivos

      Son sustantivos abstractos en la lengua garifuna:

gudémei:               pobreza,
duari:                     cautela, precaución
irísini:                    riqueza
benéfaü:                diligencia, laboriosidad
magúali:                 pereza, abilia, ocio
sumádi:                  audacia, habilidad, astucia
demébuogu:          capricho, amargura, intransigencia
magádiei:               belleza
gimúgaü:               envidia, egoismo
igúndani:               alegria, satisfacción, regocijo
iyédemei:               compasión, piedad, misericordia
wuribani:               maldad
matínhani:             delicadeza
máuni:                   ineptitud
arúmani:                limpieza, aseo                                                  -34-
iwiyei:                   suciedad
pántaü:                  orgullo, vanidad, altivez
hemeni:                  voluntad, agilidad, conformismo
ufémei:                  avaricia, codicia, ambición
irichaü:                  dignidad, rectitud, prudencia
iñawari:                 molestia, ridiculez
ariñegadi:              elocuencia
duru:                      culpa
adámuri:                sociedad, agrupación
araini:                    bondad, ternura

Adjetivos calificativos

      Los adjetivos calificativos son palabras que sirven para expresar cualidades de las persona, animales y cosas. Generalmente se colocan acompañando al sustantivo para caracterizarlo.
      Para la formación de adjetivos calificativos, basta agregar al sustantivo abstracto los siguientes sufijos verbales(*)

…ti:    para singular masculino
…tu:   para singular femenino

        Son adjetivos del género masculino

gudémeti:              pobre
duáriti:                  cauteloso, precavido
rísiti:                      rico (de riqueza), acaudalado



(*) Vea, además “Estudio del Verbo Ser”.



benéfati:                loborioso, diligente                                                     -35-
magúaliti:              perezoso, haragán
sumáditi:               habilidoso, audaz, astuto
demébuoguti:        caprichoso, amargado
magádieti:             bien, bello, bonito
gimúgati:               envidioso, egoista
gúndati:                 alegre, satisfecho
iyémediti:              compasivo, piadoso
arainiti:                  bondadoso, tierno
wuríbati:                malo, malvado
mánhati:                delicado, fragil
máuniti                  inepto, incapaz
harúmati:               limpio, aseado
wiyeti:                   sucio, harapiento
pántati:                  vanidoso, orgulloso, altivo
heméniti:               ágil, voluntarioso
uféméti:                 ambicioso, codicioso, avaro

Aplicación

garífuna duáriti:                garifuna precavido
aban garifuna duáriti:        un garifuna cauteloso
gürigia gudémeti:              gente pobre
aban wügüri risiti:             un hombre rico.
irahü benéfati:                   niño diligente
aban irahü benéfati:          un niño laborioso
umádaü sumáditi:             amigo astuto
aban umádaü sumáditi:     un amigo astuto
eyeri demébuoguti:           hombre caprichoso (f)
aban eyeri demébuoguti:   un hombre caprichhoso (f)
ágani ufémeti:                   enemigo codicioso
aban ágani ufémeti:           un enemigo eodicioso
aban garifuna magádieti:  un garifuna bello
aban umádaü gimúgati:     un amigo envidioso
aban isâni gúndati:            un hijo alegre                                                   -36-
aban úguchili gudémeti:    un padre pobre
aban úguchili iyédemeti:   un padre compasivo
aban umádaü arainiti:        un amigo bondadoso
aban eyeri wuribati:          un hombre malo
aban isâni matínhati:         un hijo delicado
aban irahü máuniti:           un niño incapaz
aban weru harúmati:         un vaso limpio
aban asíedu wíyeti:           un plato sucio
aban gürigia pántati:         una persona orgullosa
aban garifuna heméniti:    un garifuna voluntarioso

Son adjetivos del género femenino

gudémetu: pobre
duáritu:                 cautelosa, precavida
rísitu:                     rica (de riqueza), acaudalada
benéfatu:               laboriosa, diligente
magúalitu:             perezosa, haragana
sumáditu:              habilidosa, audaz, astuta
demébuogutu:       caprichosa, amargada
magádietu:            bien, bella, bonita
gimúgatu:              envidiosa, egoísta
gúndatu:               alegre, satisfecha
iyédemetu:            compasiva, piadosa
arainitu:                 bondadosa, tierna
wuríbatu:              mala, malvada
matínhatu:             delicada, fragil
máunitu:                inepta, incapaz
harúmatu:              limpia, aseada
wíyetu:                  sucia, harapienta
pántatu:                 vanidosa, orgullosa, altiva
heménitu:              ágil, voluntariosa
ufémetu:               ambiciosa, codiciosa, avara

Aplicación                                                                                                -37-

gürigia gudémetu:             gente pobre
aban garifuna duáritu:      una persona cautelosa
aban umádaü risitu:          una amiga rica
aban irahü benéfatu:         una niña diligente
aban idúhei magúalitu:     una pariente haragana
ágani ufémetu:                  enemiga ambiciosa
aban isâni matínhatu:        una hija delicada
aban würi magádietu:       una mujer bondadosa
aban muna wíyetu:           una casa sucia
aban garifuna heménitu:   una garifuna voluntariosa
aban umádaü gimúgatu:   una amiga envidiosa


Plural de los adjectivos

      Los adjetivos forman su plural adicionando al sustantivo los sufijos verbales (*):


      “…tiñu”:        Para el plural masculino
      “…tiña”:        Para el plural femenino



                  Plural masculino                                Plural femenino


                        duáritiñu:        cautelosos                    duáritiña         cautelosas                                                                                                                                precavidas
gudémetiñu:   pobres                          gudémetiña:    pobres
                        rísitiñu:           ricos                             risitiña:            ricas
                       
                       
                        (*) Vea además, ”Estudio del verbo ser”


                        benéfatiñu:     laboriosos,                   benéfatiña       laboriosas,       -38-
                                                diligentes                                             diligentes
                        magúaliñu       perezosos                     magúalitiña     perezozas,
                                                haraganes                                            haraganas
                        sumáditiñu      habilidosos                  sumáditiña      hábiles, astutas
                                    astutos, audaces                                              audaces
                        demébuogutiñu: capricho-                  demébuogutiña:  caprichosas
                                    sos, intransigentes                                           intransigentes
                        magádietiñu:   están bien,                   magádietiña:   están bien,
                                                bellos, bonitos                                     bellas, bonitas
                        gimúgatiñu:     envidiosos,                  gimúgatiña:     envidiosas,
                                                egoistas                                               egoístas
                        gúndatiñu:      alegres,                        gúndatiña:       alegres,
                                                satisfechos                                           contentas,
                                                contentos                                             satisfechas
                        iyídemetiñu:    compasivos,                 iyídemetiña:    compasivas
                                                piadosos                                              piadosas
                        wuríbatiñu:     malos                           wuríbatiña:     malas, malditas,
                                                malvados                                             malvadas
                        matínhatiñu:   delicados                     matínhatiña:    delicadas
                                                frágiles                                                            frágiles
                        máunitiñu:      ineptos                         máunitiña:       ineptas
                                                incapacés                                             incapaces
                        harúmatiñu:    aseados                        harúmatiña:     aseadas, limpias
                                                limpios                                    
                        pántatiñu:       orgullosos,                   pántatiña:        orgullosas,
                                                altivos,                                                 altivas,
                                                vanidosos                                            vanidosas
                        heménitiñu:     voluntariosos,              heménitiña:     voluntariosas,
                                                ágiles                                                   ágiles
                        ufémetiñu:      avaros,                         ufémetiña:      avaras,
                                                codiciosos                                           codiciosas

Aplicación                                                                                                      -39-

Plural masculino

garínagu duátiñu:                   garifuna cautelosos
iráhüñü benéfatiñu:                niños laboriosos
gürigia gudémetiñu:               personas pobres
wügüriña demébuogutiñu:     hombre caprichosos
fiyú garinagu pántatiñu:         unos garifuna vanidosos
fiyú agübürigu arainitiñu:       unos padres bondadosos
mutu garíñegaditiñu:              personas elocuentes
idúheñu matinhatiñu:             parientes con delicadeza


Plural femenino

garinagu duáritiña:                 garifunas cautelosas
iráhüñü magúalitiña:               niñas holgazanas
umádagu sumáditiña:             amigas audaces
würiña súñeitiña:                    mujeres hacendosas
fiyú hiñaruñu heménitiña:      unas mujeres voluntariosas
gürigia iyédemetiña:               personas compasivas


Plural de los sustantivos


            La mayoría de los sustantivos garifunas se utilizan tanto para singular como para el plural sin sufrir niguna variante en su estructura; sin embargo, las palabras que indican parentezco o familiaridad, forman su plural de distinta manera; veamos:

1.-        Algunos nombres forman su plural agregando el sufijo …gu al nombre en singular, asi:

           
                        Singular                                              Plural                                      -40-


umádaü:          amigo, amiga                           umádagu:        amigos, amigas
úmari:              esposo, esposa                         úmarigu:          esposos,
                                                                                                esposas
ináunaü:           marido, concubina                   ináunagu:        maridos,
                                                                                                condubinas
isâni:                hijo, hija                                  isânigu:           hijos, hijas
íledi:                coterráneo,                              iledigu:            coterraneos,
                        de igual etnia                                                   de igual etnia
ibe:                  camarada, clase                       íbegu:              camaradas,
                                                                                                clases sociales,
                                                                                                pandillas
garifuna:          garifuna                                   garinagu:         garifunas
úguchili:          padre, papá                              agübürigu:       padres











2.-        Los  nombres de origen caribe (kallína), forman su plural agregando al nombre el sufijo …ña, asi:



                        Singular                                              Plural


wügüri:            hombre, varón                         wügüriña:       hombres,
                        macho                                                              varones, machos
würi:                mujer, hembra                         würiña:           mujeres, hembras
ibari:                nieto, nieta                              ibaña:              nietos, nietas




                                               
3.-        Los nombres de origen arauako forman su plural agregando los sufijos …ñu y ..ñü al nombre en singular:

                       


                        Singular                                              Plural



hiñaru: mujer, hembra                                     hiñáruñu:        mujeres, hembras
idúhei:             parientes                                  idúheñu:         parientes
irahü:               niño, niña                                iráhüñu:          niños, niñas




4.-        Otros nombres forman su plural agregando el sufijo …nu a las palabras en singular:

                                                -41-
           
                        Singular                                              Plural


chumagü          castellano,                               chumagünu:    castellanos
                        mestizo                                                            hispanos
itu:                   hermana                                   itunu:              hermanas
adari:               novio, novia                            adárinu:          novios, novias






                                   

No comments:

Post a Comment